Λοιμός

Εισαγωγή

Με την κάτωθι εργασία έχουμε ως σκοπό να παρουσιάσουμε το βιβλίο του Ανδρέα Φραγκιά ‘Ο Λοιμός’ που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1972 (11^η έκδοση το 2002). Πρώτα θα ξεκινήσουμε παρουσιάζοντας βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα και στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε το βιβλίο (πρόσωπα, υπόθεση κτλ.) και τέλος θα αναφέρουμε τα ζητήματα δικαίου που θέτει το βιβλίο αυτό.

Στοιχεία για το συγγραφέα

Ο Ανδρέας Φραγκιάς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1921, αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Λύκειο, όπου συνδέθηκε με φιλία με τον Άρη Αλεξάνδρου. Σπούδασε στην Α.Σ.Ο.Ε.Ε. αλλά λόγω της κατοχής και του εμφύλιου πόλεμου δεν κατάφερε να πάρει το πτυχίο του. Τότε ξεκίνησε τη δημοσιογραφία από την «Ελεύθερη Ελλάδα» την εφημερίδα του Ε.Α.Μ. και το 1945 συνελήφθη και εκτοπίστηκε στην Ικαρία μαζί με το στενό του φίλο Δημήτρη Χατζή. Από το ’49 έως ’52 ήταν εξόριστος στη Μακρόνησο, καθ’ ότι την περίοδο εκείνη ήταν στρατεύσιμος. Μετά την απελευθέρωση του άρχισε πάλι να εργάζεται σε εφημερίδες. Στα γράμματα εμφανίστηκε το 1955 με το μυθιστόρημα «Άνθρωποι και σπίτια». Ακολούθησε το 1962 η «Καγκελόπορτα» και την ίδια χρονιά παίχθηκε και το μοναδικό θεατρικό έργο του το «Πέντε στρέμματα παράδεισος» σε συνεργασία με το Γεράσιμο Σταύρου. Το 1972 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα ο «Λοιμός». Το 1985 κυκλοφόρησε το τελευταίο του μυθιστόρημα «Πλήθος» (σε δύο μέρη, το δεύτερο το 1986) όπου πήρε και το Α` Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας. Το 2000 τιμήθηκε με την ύψιστη διάκριση της πολιτείας, το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ρωσικά, ουγγρικά και ρουμάνικα. Απεβίωσε το 2002 σε ηλικία 80 χρονών.

Υπόθεση

Το βιβλίο ‘Ο Λοιμός’ είναι ένα μυθιστόρημα με ήρωες κάποιους ανθρώπους που βρίσκονται εξόριστοι σε ένα νησί, σε ένα μέρος που δεν κατονομάζεται, σε μια ακαθόριστη χρονική περίοδο, δεν ξέρουμε γιατί κρατούνται και από ποιους και δεν γνωρίζουμε τα ονόματα τους.

Η καθημερινότητα των εξόριστων περιλαμβάνει την εκτέλεση των καταναγκαστικών έργων που τους έχουν επιβάλει, όπως την κατασκευή δημοσίων έργων και μνημείων, το σπάσιμο πετρών και βράχων και τον βραδινό τους ύπνο στους τάφους τους (τρύπες σκαμμένες στο έδαφος σαν τάφοι, όπου έμεναν μέσα ανά τρεις ή τέσσερις άνθρωποι, διαφορετικοί κάθε βράδυ). Ώσπου μία μέρα ήρθε διαταγή ότι όλος ο πληθυσμός θα πρέπει κάθε μέρα να συγκεντρώνει και να παραδίδει στις αρχές από 20 μύγες, ειδεμή θα είχε κυρώσεις. Φυσικά αυτό ήταν πολύ δύσκολο και κανείς δεν μπορούσε να μαζεύει 20 μύγες τη μέρα. Το κατάφερε μόνο ένας άνθρωπος ο οποίος τελικά κυνηγήθηκε ανηλεώς. Συν τις άλλοις είχαν να αντιμετωπίσουν και τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, τα ποντίκια που τους ταλαιπωρούσαν και τις απίστευτες εργασίες που τους επέβαλαν να κάνουν.

Εν ολίγοις το βιβλίο περιλαμβάνει μικρές ιστορίες των εξόριστων (πιο σωστά τα βασανιστήρια των εξόριστων).

Πρόσωπα

Όπως αναφέραμε και παραπάνω δεν γνωρίζουμε τα ονόματα των ηρώων γιατί στο βιβλίο αναφέρονται με παρατσούκλια που έχουν από κάποιο χαρακτηριστικό τους. Έτσι έχουμε παρατσούκλια όπως ο περιδεής, ο εκκρεμής, ο κίτρινος σκούφος (που στην πραγματικότητα είναι μαύρος), ο διψασμένος, αυτός που χάνει συνέχεια το σπέρμα του (λόγω σπερματορροίας), το ζαρωμένο ή τυχερό ανθρωπάκι, ο καταστροφέας, ο αυτόχειρας κλπ. Επίσης, κανείς από τους την πολιτεία δεν αναφέρεται με όνομα, αλλά αναφέρονται ως άσπρες μπλούζες (είναι σαφής ο συμβολισμός) και ως επόπτες. Ακόμη, σχεδόν δεν περιγράφονται καθόλου ως χαρακτήρες και αυτό συμβαίνει μάλλον γιατί αναφέρονται ελάχιστα και μόνο όταν πρόκειται για διαταγές (έτσι και αλλιώς πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι οι εξόριστοι).

Η αοριστία

Όπως είπαμε πριν στο βιβλίο δεν αναφέρεται τόπος, χρόνος και γιατί είναι εξόριστοι οι άνθρωποι αυτοί και από ποιους. Γιατί γίνεται όμως όλο αυτό; Ίσως γίνεται γιατί ο συγγραφέας έγραψε και εξέδωσε το βιβλίο αυτό κατά την περίοδο της απριλιανής δικτατορίας και την περίοδο εκείνη (όπως και νωρίτερα) υπήρχε λογοκρισία. Φυσικά εκτός από τη λογοκρισία ήθελε να αποφύγει και τη σύλληψη και τη σίγουρη φυλάκιση του και την πιθανή εξόριση για μια ακόμη φορά. Ακόμη με αυτή την αοριστία ο συγγραφέας πετυχαίνει να αποκτήσει το βιβλίο χαρακτήρα καθολικό και πανανθρώπινο.

Οι μύγες

Όπως γράψαμε πριν οι κρατούμενοι έπρεπε να μαζεύουν κάθε μέρα 20 μύγες διαφορετικά θα υποστούν κυρώσεις (όπως ότι θα μείνουν χωρίς φαγητό ή νερό και πιθανόν να βασανιστούν). Την πρώτη μέρα εφαρμογής της διαταγής αυτής κανείς εκτός από το τυχερό η ζαρωμένο ανθρωπάκι δεν καταφέρνει να μαζέψει 20 μύγες, πράγμα που έχει ως απότοκο τον χλευασμό του από τους υπόλοιπους, αλλά και την αναίτια επίθεση που δέχτηκε από κάποιους αγνώστους τη νύχτα, όπου τον ξυλοφόρτωσαν και τον πέταξαν στη θάλασσα, όπου κανονικά θα έπρεπε να είχε πεθάνει, αλλά τελικά έζησε. Φυσικά το να μαζέψει κάποιος 20 μύγες καθημερινά είναι λίγο δύσκολο, πράγμα που είχε ως απότοκο να δημιουργούν χρέη στους κατοίκους, ανάλογα με το πόσες μύγες χρωστούσαν συνολικά.

Τα ποντίκια

Εκτός από τις μύγες ο πληθυσμός είχα να αντιμετωπίσει και ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα, τα ποντίκια, τα οποία ενοχλούσαν τους εξόριστους στον ύπνο τους.

Έτσι το πρωί μπορεί να ξύπναγε κάποιος και να του έλειπε κάποιο δάχτυλο, κάποιο κομμάτι από το αυτί ή τη μύτη από το δάγκωμα του ποντικού. Ένα μέτρο που πήρε η «πολιτεία» για να εξολοθρεύσει τα ποντίκια, ήταν να διατάξει τους εξόριστους να βάλουν δηλητήρια σε κάθε μέρος της περιοχής και να κάνουν απολύμανση παντού. Όλα αυτά έγιναν όμως τα τρωκτικά τελικά δεν ψόφησαν, ενώ αντίθετα η «πολιτεία» υπερηφανευόταν με μηνύματα από τα μεγάφωνα ότι ένας ακόμη εχθρός εξολοθρεύτηκε. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας δεν σκοτώθηκε ούτε ένα ποντίκι.

Βασανιστήρια

Ένα ακόμη μέτρο που είχαν για την φυσική και ηθική εξόντωση των εξόριστων ήταν τα βασανιστήρια που έκαναν. Έτσι, το βράδυ, ενώ κοιμόταν κάποιος, κάποιοι βασανιστές της πολιτείας, πήγαιναν και βιαιοπραγούσαν εις βάρος ενός εξόριστου. Τα βασανιστήρια περιελάμβαναν το ξύλο, το πέταγμα στη θάλασσα, στα βράχια (όπως π.χ. αυτά που έπαθε το τυχερό ή ζαρωμένο ανθρωπάκι) κτλ. Τα βασανιστήρια είχαν σκοπό να κάμψουν τη θέληση και το φρόνημα του εκάστοτε βασανιζόμενου και να τον οδηγήσουν σταδιακά στην τρέλα.

Επειδή όμως τα βασανιστήρια αυτά δεν είχαν και μεγάλα αποτελέσματα και δεν λύγιζαν τη θέληση των εξόριστων, οι βασανιστές (όπως αναφέρεται στο τέλος του βιβλίου) πήραν πιο δραστικά μέτρα: έβαλαν κάποιους που ήθελαν να βασανίσουν τον καθένα σε ένα σακί, ρίξανε μέσα και μία αγριόγατα. Δέσανε σφιχτά το σακί με χοντρό σχοινί κι άρχισαν να χτυπούν το σακί με τη γάτα και τον άνθρωπο μέσα. Έπειτα βούτηξαν το σακί στη θάλασσα. Το τράβηξαν, το βούτηξαν ξανά και το ξανατράβηξαν και το βούτηξαν αρκετές φορές (όπως αναφέρει ο συγγραφέας στο τέλος του βιβλίου ΄΄ακούστηκαν πολλά γι’ αυτές τις επιχειρήσεις, η αλήθεια είναι ότι εκείνοι οι άνθρωποι έζησαν’’).¹

Τέλος, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι εξόριστοι εκτός της φυσικής βίας που είχαν να αντιμετωπίσουν, είχαν και την ψυχολογική βία που τους ασκούταν από την «πολιτεία». Ένα παράδειγμα, όταν κάποιος του έπεσε μια πέτρα που μετέφερε για πιάσει μια μύγα, ένας επόπτης τον τιμώρησε ανεβάζοντας τον σε ένα λόφο και τον ανάγκασε να πει ότι «…είμαι ένας μαλάκας που άφησα να μου πέσει η πέτρα από τα χέρια».²

Τα ζητήματα δικαίου

Το βιβλίο που παρουσιάζουμε εντάσσεται στην θεματική ομάδα ‘το άτομο και το κράτος’, πράγμα με το οποίο ασχολείται το βιβλίο καθώς ασχολείται με την καθημερινότητα κάποιων εξόριστων ανθρώπων (που φυσικά βρέθηκαν εκεί από την πολιτεία).

Παραπάνω ανέφερα ότι το βιβλίο διακρίνει μία αοριστία καθώς δεν αναφέρει τόπο, χρόνο και την αιτία της εξορίας των ανθρώπων αυτών. Έτσι πρέπει να αναφέρουμε εδώ ότι το βιβλίο αναφέρεται στην περίοδο της εξορίας χιλιάδων αγωνιστών της αριστεράς κατά την περίοδο του εμφύλιου πόλέμου και αργότερα. Ένας από τους εξόριστους αυτούς ήταν και ο συγγραφέας, γι’ αυτό και το βιβλίο είναι αυτοβιογραφικό (ως ένα σημείο, καθώς δεν γνωρίζω εάν συνέβαιναν όλα αυτά που παραθέτει στο βιβλίο ο συγγραφέας). Πολλά από αυτά που αναφέρει ο Φραγκιάς πιθανόν να συνέβαιναν, καθώς είναι γνωστό ότι η καθημερινότητα στην εξορία περιελάμβανε καταναγκαστικά έργα, βασανιστήρια, σωματική και ψυχολογική βία (είναι επίσης γνωστές οι δηλώσεις μετάνοιας που η πολιτεία «πρόσφερε» στους εξόριστους).

Εκ πρώτης όψεως, το βιβλίο φαίνεται να μην έχει σχέση με την εξορία των αγωνιστών της αριστεράς, αλλά με μία ανελεύθερη κοινωνία στην οποία επικρατεί ο φόβος και ο τρόμος και μας φέρνει στο νου την κοινωνία του 1984 του Όργουελ και την κοινωνία της ταινίας Brazil του Terry Gilliam. Όμως είναι γνωστό το αλληγορικό θέμα που έχει το βιβλίο και σε τι αναφέρεται στην πραγματικότητα ο συγγραφέας (στην εξορία των αγωνιστών της αριστεράς). Έτσι, έχοντας αυτά τα δεδομένα, εάν δούμε το βιβλίο ως έχει, τότε τα ζητήματα δικαίου είναι απλά οι σχέσεις ατόμου-κράτους και ατομικών δικαιωμάτων.

Όμως, τα ίδια πάνω κάτω ισχύουν και στην περίπτωση που το δούμε από τη αλληγορική σκοπιά που υπονοεί ο Φραγκιάς, με μια διαφορά. Συγκεκριμένα σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας και το γεγονός το γιατί βρέθηκαν στην εξορία τόσοι άνθρωποι. Αυτοί οι άνθρωποι βρέθηκαν εκεί ύστερα από την ήττα των κομμουνιστών στον εμφύλιο πόλεμο του 46-49. Έτσι, όλοι αυτοί είναι εκεί για πολιτικούς λόγους, επομένως τίθεται και το θέμα των πολιτικών δικαιωμάτων των εξόριστων. Το γεγονός ότι είναι και θέμα πολιτικών δικαιωμάτων φαίνεται από το γεγονός ότι στην εξορία και στις φυλακές δεν βρίσκονταν μόνο αντάρτες που είχαν πολεμήσει εναντίον της επίσημης ελληνικής πολιτείας για να καταλάβουν την εξουσία, αλλά και απλοί άνθρωποι, μέλη και συμπαθούντες του κομμουνιστικού κόμματος, ακόμη και απλοί δημοκρατικοί άνθρωποι, οι οποίοι δεν πολέμησαν για να καταλάβουν την εξουσία για λογαριασμό του κομμουνιστικού κόμματος, αλλά παρ’ όλα αυτά βρέθηκαν στην εξορία.

Συγκεφαλαιώνοντας, τα ζητήματα δικαίου είναι τα ατομικά δικαιώματα που πρέπει να έχει ένας άνθρωπος καταδικασμένος για οποιονδήποτε λόγο, και φυσικά τα πολιτικά δικαιώματα, όπως αυτά διαμορφώθηκαν την περίοδο μετά τον εμφύλιο πόλεμο.

Επίλογος

Κλείνοντας, ελπίζω να κατάφερα να παρουσιάσω το βιβλίο αυτό όσο γίνεται καλύτερα, και να απέδωσα όσο γίνεται καλύτερα τα ζητήματα δικαίου, αλλά και ανέφερα σωστά το κλίμα της εποχής του εμφυλίου και μετά.

Πηγές

Για τη δημιουργία αυτής της εργασίας εκτός της ανάγνωσης του βιβλίου ‘Λοιμός’ (φυσικά), παρακολούθησα την ταινία του Παντελή Βούλγαρη ‘Happy Day’. Τα βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα είναι από το βιβλίο των κειμένων νεοελληνικής λογοτεχνίας γενικής παιδείας της τρίτης λυκείου. Επίσης χρησιμοποιήθηκε ένα απόσπασμα από την εφημερίδα ‘Τα Νέα’ της 7^ης Ιανουαρίου 2002.

1 Σελ. 252

2 Σελ. 48